Η ταινία αφορά ένα ζευγάρι του οποίου ο σύζυγος είναι εξαιρετικά κακοποιητικός προς την σύζυγό του, επιδιώκει να την πείσει πως είναι τελείως τρελή οδηγώντας την σε ψυχιατρικό ίδρυμα. Αυτό που κάνει είναι πολλές μικρές παραποιήσεις της περιβαλλοντικής πραγματικότητας που όταν εκείνη τις παρατηρεί και τις εκφράζει εκείνος την κάνει να πιστεύει πως δεν θυμάται σωστά τα πράγματα, πως έχει παραισθήσεις και πως σταδιακά χάνει το μυαλό της. Εν μέσω άλλων, μία συστηματική παραποίηση που έκανε ήταν να χαμηλώνει τις λυχνίες υγραερίου (gas) με τις οποίες φωτιζόταν το σπίτι. Η λυχνία (gaslight) εξέπεμπε λιγότερο φως και όταν εκείνη το εξέφραζε ο σύζυγός της χρησιμοποιούσε έναν συγκεκριμένο τρόπο χειραγώγησης λέγοντάς της συχνά κάτι σαν «δεν ξέρω πια τι να κάνω με εσένα, τίποτα δεν συνέβη με τα φώτα» κάνοντάς την έτσι να αισθάνεται εξαιρετικά συγχυσμένη. Αυτή η ταινία λοιπόν ήταν η αφορμή για να χρησιμοποιηθεί ο όρος Gaslighting σήμερα σε μία προσπάθεια περιγραφής μιας σειράς από μορφές ψυχολογικής χειραγώγησης.
Αναφερόμενοι στον όρο Gaslighting εννοούμε την χειραγώγηση προς ένα άτομο ή μία ομάδα ατόμων με σκοπό την αμφισβήτηση της προσωπικής τους αλήθειας και πραγματικότητας, της μνήμης, της κρίσης, της αντίληψης, των συναισθημάτων τους κτλ. Είναι η προσπάθεια αυτού που χειραγωγεί να πείσει αυτόν που χειραγωγείται πως ότι βλέπει… δεν το βλέπει, ότι ακούει… δεν το ακούει, ότι αισθάνεται… δεν έχει λόγους για να το αισθάνεται κτλ. Φανταστείτε ένα αρκετά τρανταχτό παράδειγμα αυτού… αν εγώ περνούσα από δίπλα σας και σας κλωτσούσα το πόδι με δύναμη για να πέσετε, εσείς προφανώς θα πέφτατε κάτω διαμαρτυρόμενοι πως πονάτε. Φανταστείτε όμως τώρα εγώ να είμαι από πάνω σας λέγοντας «… μα τι έπαθες; Αυτό είναι πολύ περίεργο, θα πάω να φέρω γιατρό γιατί εδώ κάτι δεν πάει καλά με εσένα, έτσι ξαφνικά έπεσες κάτω και άρχισες να πονάς», φυσικά εσείς θα απαντήσετε «μα τι λες; Εσύ με χτύπησες και έπεσα κάτω» εγώ λοιπόν εκεί φανταστείτε να απαντάω «αγάπη μου… απλά έπεσες κάτω μόνος σου… ανησυχώ και μάλλον θα πρέπει οπωσδήποτε να πάμε σε κάποιον ψυχολόγο ή ψυχίατρο και μην σκέφτεσαι καθόλου τα χρήματα… θα τα βάλω εγώ… γιατί πραγματικά ενδιαφέρομαι για εσένα, και είναι σημαντικό και για τους δυο μας να γνωρίζουμε τι τρέχει με την κατάστασή σου». Μέσα από αυτή τη διαδικασία, και πολύ περισσότερο εάν ήμουν και κάποιο σημαντικό σας άτομο, σε κάποιο σημείο θα αρχίσετε να αμφιβάλλετε για την δική σας αίσθηση πραγματικότητας και αντίληψης, θα αρχίσετε πραγματικά να πιστεύετε πως τρελαίνεστε…
Όλο αυτό χρειάζεται πάντα να το αντιμετωπίζουμε ως ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Όταν κάποιος δέχεται Gaslighting έρχεται αντιμέτωπος με πολύ σημαντικές γνωστικές συνέπειες. Η αυτοπεποίθησή του «πετσοκόβεται», μαθαίνει πως δεν μπορεί να εμπιστεύεται το μυαλό του ενώ η αντίληψή του ελέγχεται από το άτομο που του ασκεί αυτή τη χειραγώγηση. Ο συναισθηματικός και ψυχικός του κόσμος βιώνουν πολλαπλές καταρρεύσεις που μπορεί να οδηγήσουν ακόμα και στην αυτοκτονία.
Ένα πολύ βασικό βήμα στην αντιμετώπιση του Gaslighting είναι ο αποδέκτης να αναγνωρίσει τα σημάδια στη σχέση του. Όταν δύο άνθρωποι βρίσκονται σε δύο διαφορετικές αντιληπτικές πραγματικότητες υπάρχει πάντα ο κίνδυνος του Gaslighting. Σύμφωνα με τον Ψυχαναλυτή Robin Stern (2009) υπάρχουν 14 σημάδια που μπορεί να είναι ένδειξη πως κάποιος δέχεται Gaslighting:
- Κάνεις συνεχώς δεύτερες σκέψεις για τον εαυτό σου
- Ρωτάς τον εαυτό σου καθημερινά και αμέτρητες φορές «είμαι υπερβολικά ευαίσθητος/η;»
- Συχνά στη δουλειά αισθάνεσαι συγχυσμένη/ος ή ακόμα και τρελή/ος
- Απολογείσαι πάντα στην μητέρα σου, στον πατέρα σου, στον/η σύντροφό σου, στον/ην εργοδότη σου
- Αναρωτιέσαι γιατί αφού έχεις τόσα καλά στη ζωή σου δεν μπορείς να είσαι χαρούμενη/ος
- Συχνά δικαιολογείς στους φίλους και την οικογένειά σου την συμπεριφορά του/ης συντρόφου σου
- Συχνά πιάνεις τον εαυτό σου να παρακρατά πληροφορίες από την οικογένεια και τους φίλους για να μην χρειαστεί να εξηγήσεις ή να βρεις δικαιολογίες
- Αισθάνεσαι πως κάτι είναι τραγικά λάθος αλλά δεν μπορείς ούτε στον εαυτό σου να το εκφράσεις
- Αρχίζεις να λες ψέματα για να αποφύγεις τις προσβολές και τις διαστρεβλώσεις της πραγματικότητας
- Προβληματίζεσαι στην λήψη ακόμα και πολύ απλών αποφάσεων
- Έχεις την αίσθηση πως πριν ήσουν ένας πολύ διαφορετικός άνθρωπος, με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, πιο χαρούμενος/η, πιο χαλαρός/η κτλ
- Αισθάνεσαι απελπισμένος/η και δυστυχισμένος/η
- Αισθάνεσαι σαν να μην μπορείς να κάνεις κάτι σωστά
- Αναρωτιέσαι εάν είσαι αρκετά καλή/ος σύντροφος, γιος/κόρη, εργαζόμενος/η, φίλος/η κοκ
Το Gaslighting μπορεί να γίνει συνειδητά, εσκεμμένα και συστηματικά με στόχο τον έλεγχο του αποδέκτη, ωστόσο το πολύ περίεργο είναι πως τελικά αυτή τη συνειδητή χειραγώγηση την συναντάμε σπάνια. Το είδος του Gashligting που συναντάμε πιο συχνά, είναι αυτό που γίνεται ασυνείδητα. Το άτομο δεν έχει επίγνωση αυτού που κάνει, δεν το κάνει εσκεμμένα και είναι κάτι που μπορούμε συχνά να παρατηρήσουμε στο οικογενειακό πλαίσιο. Για παράδειγμα, φανταστείτε μία μητέρα που προσβάλει το παιδί της και παράλληλα την νοιάζει πολύ να είναι καλή μητέρα. Αν αποδεχτεί το γεγονός πως προσέβαλε το παιδί της τότε δεν θα μπορεί να δει τον εαυτό της ως καλή μητέρα, και σίγουρα αν αυτό είναι που την ενδιαφέρει πάνω από όλα τότε όταν έρθει αντιμέτωπη με το γεγονός το αρνείται παντελώς, θα απωθήσει από την μνήμη της το ότι είπε κάτι προσβλητικό και όταν έρθει η ώρα θα πει στο παιδί «μα εγώ δεν το είπα ποτέ αυτό… και στην πραγματικότητα δεν είμαι καν ο τύπος ανθρώπου που θα το έλεγε αυτό, θα άκουσες λάθος ή φαντάζεσαι πράγματα που δεν ισχύουν». Σε ένα άλλο παράδειγμα, φανταστείτε μία οικογένεια όπου έχουν μηδενική ανοχή στα συναισθήματα, ιδιαίτερα στα οδυνηρά, και ένα παιδί που μεγαλώνει σε αυτή την οικογένεια γνωρίζοντας πως κάτι λείπει, πως ολόκληρα κομμάτια του εαυτού του δεν είναι αποδεκτά και πως η απουσία των συναισθηματικών σχέσεων σε αυτό το σπίτι οδηγεί στην απουσία εγγύτητας και κοντινότητας. Ωστόσο, οι γονείς και πιθανόν και τα αδέρφια του πεπεισμένοι υποστηρίζουν «είμαστε η πιο δεμένη οικογένεια και μάλιστα είμαστε πιο κοντά από κάθε άλλη οικογένεια που γνωρίζουμε». Σε αυτή την οικογένεια πιθανόν να μην μπορούν να διακρίνουν την αλήθεια, έχουν απωθήσει εδώ και πολύ καιρό τα συναισθήματα γιατί από δικά τους βιώματα έχουν καταλήξει πως τα συναισθήματα καταστρέφουν τις σχέσεις, έτσι όχι μόνο δεν τους λείπει κάτι αλλά αντιλαμβάνονται πως είναι και η πιο δεμένη οικογένεια που υπάρχει κάνοντας όμως έτσι Gaslighting στο παιδί που αντιλαμβάνεται μια διαφορετική πραγματικότητα.
Όταν η αίσθηση της πραγματικότητας κάποιου έρχεται σε ισχυρή αντίθεση με την δική μας τείνουμε να αμφιβάλλουμε για την λογική μας και αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα εάν ως παιδιά έχουμε υπάρξει θύματα Gaslighting, αυτό σημαίνει πως ήδη έχει εγκατασταθεί μέσα μας η αμφιβολία για τη ικανότητα να διακρίνουμε την πραγματικότητα. Εάν όντως έχετε ένα τέτοιο παιδικό βίωμα τότε υπάρχει ένα κομμάτι σας που η δουλειά του είναι να σας κάνει Gaslighting εκ τω έσω, να σας κάνει να αμφιβάλλετε για την αντίληψη και την πραγματικότητά σας. Είναι εκείνο το κομμάτι σας που θα σας σπείρει τον σπόρο της αμφιβολίας για το αν είδατε αυτό που είδατε, αν ακούσατε αυτό που ακούσατε, αν αισθάνεστε έτσι όπως θα έπρεπε ενώ παράλληλα είναι αφοσιωμένο στο να κρατείται ασφαλές με την διενέργεια δύο αντίθετων λειτουργιών. Αυτό το κομμάτι σας πιστεύει πως θα μείνει ασφαλές με την ανάπτυξη εγγύτητας και συμμαχίας με όποιον του ασκεί αυτή τη χειραγώγηση διαβεβαιώνοντάς τον πως αντί να μείνετε προσκολλημένοι στην δική σας αλήθεια θα την αφήσετε. Βέβαια αυτή η κατάσταση θα κάνει εσάς ασταθείς, ανασφαλείς, δυσχεραίνοντας και αμφιβάλλοντας για τον εαυτό σας αφού αυτός είναι ο μόνος τρόπος όχι μόνο για να μην ενεργοποιήσετε αυτόν που σας κάνει Gaslighting αλλά και για να μην απομονωθείτε στην δική σας αντιληπτική πραγματικότητα. Έτσι, με έναν τελείως αντιφατικό τρόπο, πείθεστε για αυτή την παράλληλη πραγματικότητα, ανταποκρίνεστε σε αυτή την επίπονη κατάσταση γνωρίζοντας πόσο απαίσιο είναι να λαμβάνετε μία κατασκευασμένη και λάθος αίσθηση της πραγματικότητας θα κρατήσετε αυτό το κομμάτι σας ασφαλές με το να αφοσιωθείτε στην αβεβαιότητα και την σύγχυση με τέτοιο τρόπο ώστε να μην μοιάσετε σε τίποτα ποτέ με το άτομο που σας έβλαψε, που σας πρωτοέκανε Gaslighting. Ουσιαστικά, αυτό το κομμάτι σας κρατάει σε αβεβαιότητα και αμφιβολία έτσι ώστε να μην μοιάσετε σε τίποτα με το άτομο που σας πρωτοέβλαψε και την ίδια στιγμή επιδιώκει συμμαχία και εγγύτητα με το ίδιο άτομο με αποτέλεσμα μια ζωή γεμάτη με συναισθήματα ανασφάλειας και σύγχυσης για την ίδια σας την αντίληψη και την αίσθηση της πραγματικότητας καθημερινά και όλη την ημέρα.
Είναι πολύ σημαντικό αυτός ο εσωτερικός Gaslighter να συμπεριληφθεί καθώς είναι ο μόνος τρόπος για να βγείτε από αυτή τη στάση του παντελώς συγχυσμένου και αμφισβητούμενου εαυτού και να προχωρήσετε σε μία κατάσταση πιο σταθερής αυτοπεποίθησης. Επιπλέον λόγος για την αναγνώριση και συμπερίληψη αυτής της εκδοχής του εαυτού είναι γιατί όντας σε μία τέτοια κατάσταση παντελούς αμφισβήτησης γίνεστε πόλος έλξης για τα άτομα που ασκούν Gaslighting συνειδητά. Η ζωή σας θα είναι γεμάτη Gaslighting και αμφιβολία για τον εαυτό σας και το μυαλό σας, θα είστε έτοιμη πάντα να βιώσετε αντίθετες καταστάσεις από αυτές που σας λέει ο εαυτός σας.
Εάν ήσασταν ή είσαστε θύματα Gaslighting θα γίνετε εμμονικοί με την αλήθεια, κυνηγοί αυτής, και αυτό θα είναι εκπληκτικό, θα σας οδηγήσει να κατανοήσετε ότι έχει να κάνει με την επίγνωση της αδυναμίας και της ανάπτυξης της αμφισβήτησης της αντίληψης, εξ άλλου δεν θέλετε να καταλήξετε σαν εκείνους που σας έβλαψαν επειδή δεν αμφισβήτησαν ποτέ την πραγματικότητά τους. Όλα αυτά θα σας εξυπηρετήσουν φανταστικά μέχρι το σημείο όπου θα ξεκινήσετε να αναζητάτε την αλήθεια με όρους της ίδιας της φιλοσοφίας της αλήθειας, εκεί ίσως καταλήξετε σε μία βασανιστική αναρώτηση εάν όντως υπάρχει αλήθεια. Κάποιοι βρίσκουν ως λύση σε αυτό το πρόβλημα το να είναι τόσο άκαμπτοι στην προσωπική τους αλήθεια που σχεδόν να τους καθορίζει αυτή, αλλά αυτό γνωρίζουμε πως δεν μπορεί να λειτουργήσει, είναι κάτι που εύκολα μπορούμε να αναιρέσουμε απλά και μόνο ρωτώντας έναν επιστήμονα. ‘Ο,τι λαμβάνετε με τις αισθήσεις σας δεν καθρεφτίζει οπωσδήποτε την πραγματική αλήθεια. Για παράδειγμα, αν ρωτήσετε έναν ψυχολόγο θα σας διαβεβαιώσει ότι μέσα από έρευνες έχει βρεθεί ως εάν κρατάτε ένα φλιτζάνι με ζεστό υγρό θα τείνετε να περιγράψετε τις σχέσεις με τους ανθρώπους γύρω σας πιο κοντινές ενώ αντίθετα θα τις περιγράψετε εάν κρατάτε ένα ποτήρι με κρύο νερό. Επομένως ποια είναι η αλήθεια εδώ; Είστε κοντά με αυτούς τους ανθρώπους ή όχι;
Όλοι είναι πιθανόν να μην αντιληφθούμε την αλήθεια και την πραγματικότητα, αυτό το γεγονός όμως δεν είναι λόγος που δικαιολογεί το να κάνετε Gaslighting στον εαυτό σας ή να το επιτρέπετε από άλλον γιατί είναι σαν να επιτρέπετε την ακύρωση της οπτικής σας κάτι που έχει σοβαρό αντίκτυπο στην εμπιστοσύνη που έχετε στον εαυτό σας και ένας άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει μέσα ένα κλίμα όπου απουσιάζει η αυτοπεποίθησή του και παράλληλα να διατηρήσει την υγεία του. Η ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης είναι η αρχή της αντιμετώπισης, έτσι ώστε να αρχίσετε να βλέπετε την έννοια της πραγματικότητας με ένα τέτοιο αποδομημένο τρόπο όπου κάθε διάστασή της έχει και κάποια υποκειμενική εξήγηση. Ο δρόμος προς την έξοδο από αυτή την κατάσταση που λέγεται Gaslighting είναι η εργασία πάνω στην αποδοχή των εσωτερικών σας βιωμάτων και στην αναζήτηση της υποκειμενικής αλήθειας βλέποντας την δική σας οπτική αλλά και την οπτική των άλλων ως μέρος μίας μεγαλύτερης εικόνας.